Akt
Akt, w liczbie mnogiej akty, rzadziej akta (właściwie samoistna jednostka leksykalna) – w ogólnym języku polskim: “czyn”, “działanie”, “czynność”; rodzaj oficjalnej uroczystości; dokument o charakterze oficjalnym – prawnym lub urzędowym. Znaczenia specjalistyczne odnoszą się do części dramatu, do sztuk pięknych i do filozofii (metafizyki). Etymologia – z języka łacińskiego: actus, genetivus actus: “pęd”, “popęd”, “ruch”, “poruszenie”, “część dramatu”. Rzeczownik ten wywodzi się od czasownika ago, agere, egi, actum (“robić”, “czynić”, “pędzić”) – podobne pochodzenie mają wyrazy “aktor”, akcja” czy “akta”.
Porównaj: aktor, aktorstwo, aktywizm, aktualizm, aktualizm geologiczny, aktualność i aktualizacja.
Akt: definicje terminologiczne, znaczenia szczegółowe
akt dramatu – w literaturze: część utworu dramatycznego, zamknięty i spójny odcinek aktu dramatu, przerwa w spektaklu. Jego pierwotną formą był epejsodion. Najczęściej spotyka się dramaty skomponowane symetrycznie – złożone z trzech lub pięciu aktów.
akt – w sztukach pięknych (głównie rysunek, malarstwo): przedstawienie nagiej postaci ludzkiej. Może stanowić samodzielną formę artystyczną lub pomocnicze studium anatomii człowieka.
akt – w filozofii, głównie w metafizyce klasycznej, arystotelesowsko-tomistycznej: przeciwieństwo możności, urzeczywistniona możność bytu, pełne urzeczywistnienie formy. Twórcą pojęcia w sensie metafizycznym (energeia) był Arystoteles, w filozofii współczesnej spotyka się raczej tylko pojęcia mniej ogólne (np. w etyce i w filozofii języka).
Akt: Wyrażenia złożone
Akt 5 Listopada – w historii Polski: wydany 5 listopada 1916 manifest cesarza Niemiec i Austro-Węgier po konferencji w Pszczynie. Stanowił zapowiedź ustanowienia Królestwa Polskiego jako niesprecyzowanej formy państwowości polskiej. Celem proklamacji było głównie zjednanie sobie przychylności społeczeństwa polskiego.
akt administracyjny – w prawie i administracji: dokument wydawany przez organa administracji publicznej, w wypadkach przewidzianych w ustawie.
Akt Brytyjski Ameryki Północnej, British North America Act – w historii Kanady: także “Ustawa o Brytyjskiej Ameryce Północnej”, przyjęta przez parlament brytyjski w 1867 roku, sankcjonująca utworzenie przez kilka kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej Konfederacji Kanady oraz nadająca jej ograniczoną suwerenność.
akt filmowy – w filmoznawstwie: podstawowy odcinek taśmy filmowej, dawniej także jednostka podziału treści dzieła. Projekcja jednego aktu filmowego trwa 11 minut.
akt mowy – centralna kategoria pojęciowa współczesnej filozofii języka, obecna szeroko także w językoznawstwie. Autorem teorii aktów mowy jest brytyjski filozof John Langshaw Austin (Jak działać słowami). Termin ten oznacza zastosowanie przez konkretnego użytkownika języka w określonej sytuacji określonego wypowiedzenia.
akt illokucyjny – w filozofii i językoznawstwie (teoria aktów mowy J.L. Austina): działanie, którego dokonuje się mówiąc coś. Stanowić może obietnicę, groźbę, pocieszenie, przewidywanie itp. Przysługuje mu określona moc illokucyjna. Jego fortunność, efektywne spełnianie, zależy od określonych konwencji językowych i społecznych.
Akt końcowy KBWE (Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) – dokument podpisany 1 sierpnia 1985 roku, przez szefów rządów 35 państw (33 europejskich, a także Stanów Zjednoczonych i Kanady) na zakończenie obrad Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
akt lokucyjny – w filozofii i językoznawstwie (teoria aktów mowy J.L. Austina): powiedzenie czegoś, czemu można przypisać określone znaczenie. Dokonuje się przez współwystąpienie trzech faz podrzędnych, fonetycznej, fatycznej i retycznej. Formują one wypowiedź zgodnie z regułami różnych poziomów organizacji językowej.
akt normatywny = akt prawny, wydawany przez organa państwowe i zawierający normy prawne, ogólne reguły postępowania.
akt notarialny – rodzaj dokumentu: dokument sporządzony przez notariusza, potwierdzający dokonanie jakiejś czynności prawnej (stwierdzający stan czynności prawnej).
akt oskarżenia – w postępowaniu karnym: pismo procesowe wnoszone do sądu przez oskarżyciela publicznego, oskarżyciela prywatnego lub samego oskarżonego. Pismo, w którym uprawniony podmiot domaga się rozpoznania prawy o przestępstwo.
akt perlokucyjny – w filozofii i językoznawstwie (teoria aktów mowy J.L. Austina): wywarcie określonego wpływu na uczucia, myśli i zachowania słuchających. Np. wywołanie strachu, wzbudzenie śmiechu, skłonienie do zmiany decyzji. Nie zależy od społecznych konwencji językowych.
akt prawny – w terminologii prawnej: rezultat tworzenia prawa przez właściwe organy państwowe, zwłaszcza parlament, a także inne podmioty prawne. Przybiera postać tekstu drukowanego, zawierającego jego nazwę (ustawa, uchwała, zarządzenie), tytuł i datę wydania. Szczególnie istotnym rodzajem aktu prawnego jest konstytucja.
akt prawodawczy = akt prawny, rezultat tworzenia prawa, zobacz wyżej.
Akt równouprawnienia katolików – w historii wielkiej Brytanii: Roman Catholic Relief Act, właściwie An Act for the Relief of His Majesty’s Roman Catholic Subjects. Ustawa parlamentu brytyjskiego z 1829 roku przyznająca katolikom w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii niemal pełne równouprawnienie polityczne.
Akt strzelisty – w pobożności katolickiej: krótkotrwałe, ale intensywne wybieganie myślą ku Bogu, Chrystusowi, Matce Bożej i świętym w celu nawiązania z nimi kontaktu duchowego. Nazwa łacińska, iaculatoria, pochodzi od świętego Augustyna. Do tego rodzaju modlitwy wielką wagę przywiązywali święci i pisarze ascetyczni.
Akt supremacji – w historii Anglii: Act of Supremacy, ustawa uchwalona przez parlament angielski (tzw. parlament reformacji) w 1534 roku, za panowania króla Henryka VIII. Zaprowadzała w państwie angielskim zwierzchnictwo monarchy nad kościołem. Przesądziła o zerwaniu łączności kościoła angielskiego z papieżem, zapoczątkowując rozwój anglikanizmu. Przywrócona w 1559 roku, na początku panowania Elżbiety I.
Akt tolerancji – w historii Anglii: Toleration Act, tradycyjna nazwa ustawy parlamenty angielskiego z 1689 roku, która przyznawała protestantom (nonkonformistom) możliwość odbywania praktyk religijnych. Nie przyznawała im jednak pełni praw politycznych. W żadnym stopniu nie objęła natomiast katolików.
Akt unii (1798) – w historii Wielkiej Brytanii i Irlandii: Act of Union, ustawa z 1800 roku o połączeniu Wielkiej Brytanii i Irlandii w jedno państwo, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii. Znosiła dotychczasową unię personalną na rzecz unii realnej. Oznaczała faktyczną inkorporację Irlandii do Wielkiej Brytanii, sankcjonowała panowanie brytyjskie nad Irlandią. Wprowadzona ze względu na powstanie w Irlandii w 1798 roku.
Akt unii (1707) – w historii Wielkiej Brytanii: Act of Union, ustawa z 1707 roku o zjednoczeniu (pozostających dotąd w unii personalnej) królestw Anglii i Szkocji w Królestwo Wielkiej Brytanii. Zastąpił istniejącą od 1603 roku unię personalną Anglii i Szkocji. Motywacją zawarcia traktatu była chęć utrzymania unii po wygaśnięciu dynastii Stuartów (ostatnią panującą jej przedstawicielką, a zarazem pierwszą królową brytyjską, była Anna Stuart), znaczne problemy finansowe Szkocji oraz obawa w obu krajach przed dywersją francuską.
Akt zjednoczenia narodowego – w historii Polski: porozumienie zawarte 14 marca 1954 roku przez większość polskich stronnictw politycznych na obczyźnie. Miało zakończyć konflikt między obozem prezydenckim a Radą Polityczną. Nie został wcielony w życie, gdyż ostatecznie odrzucił go prezydent August Zaleski. Przyczyniło się to do rozbicia aż do 1972 roku polskich stronnictw politycznych na uchodźstwie na dwa konkurencyjne ośrodki.
Akt zniesienia niewolnictwa – w historii Wielkiej Brytanii: ustawa parlamentu brytyjskiego z 1833 roku, znosząca niewolnictwo w całym imperium brytyjskim. Rozszerzała postanowienia ustawy z 1807 roku, zakazującej handlu niewolnikami. Stanowiła zakończenie wysiłków XVIII-wiecznych abolicjonistów brytyjskich. Wspierana przez partię wigów.