Akant

Akant – rodzaj roślin (Acanthus) z rodziny akantowatych (Acanthaceae). Znany przede wszystkim z tego, że liść akantu stał się jednym z ornamentów najczęściej występujących w sztuce dekoracyjnej i architekturze (rzeźba architektoniczna – zwłaszcza liście akantu w głowicach kolumn korynckich i kolumn kompozytowych). Znanym ornamentem stały się także kwiat akantu oraz wić akantu.


Liście akantu jako wzorce motywu dekoracyjnego

Rośliny należące do rodzaju Acanthus to krzewy i byliny, które rosną w stanie dzikim w regionie śródziemnomorskim, a także w Azji: rodzaj ten obejmuje około 50 gatunków. Ich liście są duże i głęboko wycięte, często kolczaste. Różowe kwiaty zbierają się kłosy (kwiatostany kłosowate). Wiele gatunków, zwłaszcza akant długolistny (Acanthus longifolius) uprawia się jako rośliny ozdobne – nie jest on w pełni mrozoodporny, bywa jednak uprawiany w Polsce. Gatunkiem typowym jest akant miękki (Acanthus mollis), wzorem motywu dekoracyjnego stał się jednak przede wszystkim akant kłujący (Acanthus spinosus). Motyw liści akantu stosowany pojedynczo (np. w kolosach), w układzie kielichowym (w głowicach kolumn korynckich i kompozytowych) oraz we fryzach ciągłych najbardziej przypomina naturalne liście rośliny. W rzemiośle artystycznym jest to natomiast przeważnie motyw silnie stylizowany, odległy od naturalnego wyglądu liści.

Akant w sztuce starożytnej

W ornamentyce akant występuje już od starożytności, pojawiając się aż do czasów współczesnych. W sztuce starożytnej typowy był zwłaszcza dla porządku korynckiego. Także już w starożytności stał się częstym elementem dekoracji wyrobów rzemiosła artystycznego. Pojawił się w V wieku p.n.e. jako charakterystyczny element kapiteli kolumn korynckich – według Witruwiusza, historyka architektury i sztuki starożytnej, jako pierwszy zastosował go Kallimachos. Występował także we fryzach ściennych, oraz jako dekoracja dachów świątyń, w konsolach i akroterionach (naszczytnikach).

Głowica (kapitel) kolumny korynckiej składała się z trzonu (kalatos) otoczonego dwoma rzędami liści akantu. Najbardziej znanym przykładem użycia ornamentu liści akantu w obrębie porządku korynckiego jest ateńska świątynia Zeusa Olimpijskiego. Następnie, w sztuce rzymskiej, liście akantu stały się także typowym elementem porządku kompozytowego, w którym głowica kolumny jest trójwymiarową kombinacją spiral przypominających rogi baranie (woluty, element zaczerpnięty z porządku jońskiego) i pełnych liści akantowych (element zaczerpnięty z porządku korynckiego)

Akant – ornament w sztuce nowożytnej

Liść akantu jest częstym motywem w architekturze średniowiecznej, szczególnie w architekturze romańskiej (także ze względu na symbolikę i odniesienia do Biblii, omówione niżej). W stylu romańskim ulega jednak silnej stylizacji, przez co bywa trudny do odróżnienia od innych ornamentów roślinnych. W architekturze renesansu i baroku ornament akantowy powraca w formie wzorowanej na antycznej.

Wytworzone w starożytności różne typy ornamentu akantowego w poszczególnych okresach stylowych sztuki nowożytnej przybierały jednak rozmaite formy, szczególnie w sztuce baroku i rokoka. Należą do nich: akant mięsisty, o bardzo dużych, bujnych liściach, głównie w sztuce i architekturze lat 1680-1690; akant suchy, pojawiający się około 1700 roku (suchy akant popularny był zwłaszcza w kartuszach); akant płomienisty, obok rocaille najbardziej typowy ornament rokoka, który pojawił się około 1725 roku. Już sama rozmaitość form, jakie liść akantu przyjmuje w sztuce barokowej świadczy o niezwykłej popularności tego ornamentu.

Liść akantu stał się ulubioną dekoracją kilku stylów w meblarstwie i dekoracji wnętrz. Jako popularny motyw dekoracji rzeźbiarskiej mebli pojawił się w okresie renesansu. Obok muszli, liście akantu dominowały w ornamentyce stylu królowej Anny (Anglia, początek XVIII wieku). W meblach i wnętrzach w stylu Ludwika Filipa (Francja, początek XIX wieku) lubiano toczone detale i medaliony porcelanowe w deseniach akantu. W sztuce polskiej ornamenty akantowe stanowiły najczęściej występujący element bogatej dekoracji rzeźbiarskiej mebli gdańskich.

Liście akantu stały się częstym motywem dekoracyjnym także w grafice, szczególnie jako element dekoracji książek i ilustracji książkowych. Były także jednym z podstawowych motywów zdobniczych renesansowej tkaniny jedwabnej. W formie ornamentu roślinnego z motywem akantu często występowały także labry, wielkie liście wyrastające z hełmu herbowego.

Akant jako symbol

Fakt częstego wykorzystywania liści akantu jako ornamentu w architekturze i sztuce wiąże się także z jego znaczeniem symbolicznym, które ukształtowało się głównie w okresie średniowiecza i renesansu. Jest ona w dużej mierze pochodzenia biblijnego, symbolika akantu nie była więc jeszcze znana architekturze starożytnej. W średniowieczu sens alegoryczny akantu wiązano z faktem, że jest to roślina płożąca oraz z tym, że ma ona ciernie.

Jako roślina płożąca akant postrzegany był jako symbol dbałości lub troski o sprawy codzienne, “przyziemne”. Żyjący w II wieku biskup Meliton z Sardes, jeden z ojców Kościoła, wiązał znaczenie symboliczne liści akantu ze świadomością grzechu i z doświadczeniem jego bolesności. Ukształtowany w ten sposób sens symboliczny akantu obecny jest także w ezoteryce. Tak rozumiana symbolika akantu miała przetrwać wieki – posługuje się nią np. filozof Otto Weininger w dziele Płeć i charakter, negując przy tym dualność związanej z grzechem winy i kary.

Na chrześcijańską symbolikę liści akantu wpływ wywarło także Pismo Święte, w którym akant wymieniony jest kilka razy. W Ewangelii wg świętego Łukasza (8,7: Inne znowu padło między ciernie, a ciernie razem z nim wyrosły i zagłuszyły je), w sławnej przypowieści o siewcy, ciernie, między które padają ziarna to według tradycji właśnie ciernie akantu. Alegoryczna tradycja interpretacyjna wiązała akant także z cierniami w Księdze Rodzaju (3,18: Cierń i oset będzie ci ona rodziła, a przecież pokarmem twym są płody roli). W sumie alegoreza wiąże akant z symboliką telluryczną, grzechem i wywołanym przez grzech cierpieniem.

Liści akantu używa się też podobnie jak liści figowych, do zasłonięcia nagości postaci przedstawianych w dziełach sztuki. Są więc one również symbolem wstydliwości.


Tagi
Encyklopedia kultury antycznejEncyklopedia religiiEncyklopedia sztuk pięknychHumanistyczna encyklopedia nauki

Dodaj komentarz