Agora

Agora (w języku greckim ἀγορά) – w wielu miastach starożytnej Grecji główny, centralnie usytuowany plac miejski, rynek, plac targowy. Szczególnie znana jest Agora w Atenach, stanowiąca nie tylko ośrodek handlu i życia społecznego, ale także ośrodek życia politycznego i administracyjnego polis – miejsce, gdzie zbierało się zgromadzenie ludowe (eklezja). Ponadto agory miały także znaczenie religijne, stanowiąc miejsce poświęcone bogom.

Agory przybierały odmienne formy architektoniczne i urbanistyczne w okresie archaicznym i w okresie hellenistycznym – dwa typy agory, archaiczny i joński, wyróżnił już Pauzaniasz w Wędrówkach po Helladzie (II wiek n.e.). Place handlowe poprzedzające archaiczne agory istniały zresztą już w cywilizacjach starożytnego Wschodu, w cywilizacji kreteńskiej (np. Hagia Triada) i minojskiej (np. Tiryns).

Agory archaiczne

W okresie archaicznym historii starożytnej Grecji (VIII-VI wiek) wykształciła się agora archaiczna. Miała ona zazwyczaj kształt czworokąta, często była przecięta ulicą. Plac obudowany był z jednej lub kilu stron portykami (stoa), wydłużonymi halami kolumnowymi, często zdobionymi malowidłami. Wylot przebiegającej przez środek placu ulicy znajdował się często pomiędzy portykami. Plac taki położony był przeważnie w samym środku miasta, blisko portu. Zdobiły go nie tylko budynki, ale też kolumnady, posągi, drzewa, fontanny, ołtarze. Starano się raczej w pewien sposób izolować agorę od reszty zabudowań miejskich, niż uczynić ją centralnym szlakiem komunikacyjnym.

Wokół agory sukcesywnie powstawały budynki świeckie, np. buleuterion (miejsce posiedzeń rady państwa, bule, której siedziba znajdowała się przy Agorze w Atenach), prytanejon (miejsce, gdzie urzędowali prytanowie, członkowie rady pięciuset sprawującej pieczę nad bieżącymi sprawami mieszkańców), liczne stragany. Przy agorze znajdowały się też budowle religijne, sanktuaria i ołtarze. Z czasem funkcje handlowe ustępowały na rzecz reprezentacyjnych i politycznych, usuwano stopniowo z agor stragany – niemniej w wielu miastach greckich, w tym w Atenach, urzędnicy zajmujący się sprawami handlu znani byli jako agoranomowie.

Jako typowy przykład agory archaicznej Pauzaniasz, twórca tego pojęcia, wymienia agorę w mieście Elida na Peloponezie (zbudowaną po 470 roku p.n.e.). Tak kolumnady, jak i budynki i wszelkie dekoracje powstawały spontanicznie i bezplanowo. Całość wydawała się chaotyczna, nieuporządkowana.

W wielu regionach, zwłaszcza w Tesalii, w okresie klasycznym istniało rozróżnienie między agorą ceremonialną a agorą handlową, pełniącą funkcję targowiska. Taki stan rzeczy potwierdza Arystoteles w Polityce (VII, II, 2). W przypadku najbardziej rozwiniętych i największych agor, takich jak ateńska, każdy zawód i rodzaj handlu miał specjalne, wyznaczone dla siebie obszary agory.

Agora jako symbol demokracji i miejsce współzawodnictwa

Słowo ἀγορά występuje już w poematach Homera. Do jego konotacji przynależy tak miejsce, w którym masowo gromadzą się ludzie, jak i samo zgromadzenie ludzkie. W okresie klasycznym, od V wieku p.n.e., Grecy wiązali pojęcie agory z wieloma typowymi dziedzinami ich życia codziennego i z wieloma elementami swojej kultury umysłowej i politycznej. Pojęcie odnosiło się do życia ekonomicznego, politycznego, społecznego, aktywności sportowej i ekonomicznej.

Od czasów reform Solona na Agorze w Atenach obradowało zgromadzenie ludowe. Solon przeniósł miejsce obrad z podnóża Akropolu Ateńskiego na Agorę ze względu na rosnące miejsce handlu w życiu Aten – fakt ten symbolizuje demokratyzację polis ateńskiej oraz upadek dawnego ustroju arystokratycznego. W wielu polis starożytnej Grecji, w tym zwłaszcza w Atenach, samo słowo “agora” stało się synonimem “zgromadzenia ludowego”, zaczęło być używane wymiennie ze słowem “eklezja” (ἐκκλησία). Stan ten utrzymał się pomimo faktu, że w okresie klasycznym miejsce obrad eklezji przeniesiono na wzgórze Pnyks, a nawet do teatrów ateńskich – na agorze eklezja obradowała odtąd rzadko, głównie w sprawach związanych z ostracyzmem. W ten sposób agora stała się symbolem demokracji ateńskiej, demokracji w ogóle, a nawet całości życia społecznego.

Agora rozumiana jest także jako miejsce współzawodnictwa – współzawodnictwo, spór polityczny, jest nieodłącznym elementem demokracji greckiej, a rywalizacja handlowa, polityczna i sportowa postrzegane są w mentalności greckiej jako elementy tego samego systemu znaczeniowego. Warto zwrócić uwagę na fakt, że ten sam źródłosłów ma w języku greckim słowo agon, “spór”, “konkurs”. Niekiedy agory stanowiły nawet miejsce zawodów sportowych (agonów) – przykłady znane ze źródeł obejmują igrzyska Feaków w Odysei (VIII, 109), zawody w Sparcie (gymnopedia na spartańskiej agorze), a prawdopodobnie nawet wyścigi rydwanów w Koryncie.  Wokół agor budowano także gimnazjony. W Atenach w czasie Panatenajów przez agorę przechodziła trasa biegu z pochodniami, odbywały się tam też inne imprezy publiczne, m.in. defilady kawalerii ateńskiej (przynajmniej w czasach hellenistycznych). Na agorze odbywały się także (zwłaszcza w okresie archaicznym, przed wybudowaniem obszernych teatrów) także widowiska teatralne.

Charakterystyczną cechą kultury jońskiej, w tym ateńskiej, było ograniczenie swobody osobistej kobiet. Szanująca się wolna kobieta nie mogła pojawić się na agorze, zwłaszcza sama. Na agorze nie mogli się pojawiać przed swoim procesem także mężczyźni oskarżani o zabójstwa i inne ciężkie przestępstwa. Dla pozostałych wolnych mężczyzn agora stanowiła natomiast centrum życia społecznego, w tym nawet towarzyskiego. Wolni mężczyźni, obywatele Aten, przychodzili na agorę nie tylko po to, by uczestniczyć w życiu politycznym i handlować, ale także dla rozrywki, chcąc np. wysłuchać najświeższe plotki. Plotkarstwo i lenistwo Ateńczyków spędzających bezczynnie czas na agorze krytykowali często ateńscy poeci komiczni. Niekiedy agora służyła także jako miejsce pochówku szczególnie zasłużonych osób – pochówek taki uważano za wielki zaszczyt dla obywatela.

Odpowiednikiem greckiej agory było rzymskie forum, które także nabrało podobnego znaczenia symbolicznego (np. “forum dyskusyjne”, “forum informacyjne”). Podobnego znaczenia nabrał zresztą także rynek znany także z miast średniowiecznej Polski (samo słowo pochodzi z niemieckiego Der Ring), chociaż bardziej w kontekście ekonomicznym, niż społecznym i politycznym.

Agora jońska

W okresie klasycznym (od V wieku p.n.e.) zaczął rozwijać się nowy typ agory, agora jońska. Szczególnie typowy był on dla okresu hellenistycznego (III wiek p.n.e. – I wiek p.n.e.). Pomysłodawcą tego typu agory był architekt i uczony Hippodamos z Miletu (V wiek p.n.e.). Opracowywał on plany miast z regularną siatką ulic, z agorą jako centralnie położonym głównym placem miejskim.

Idee Hippodamosa przyjęły się powszechnie w epoce hellenistycznej, opracowywano według nich plany najważniejszych miast starożytnych, zwłaszcza zakładanych od podstaw – jak Aleksandria i Antiochia, ale także przebudowywanych, jak Pireus i Priene. Planowo odbudowywane po zniszczeniach wojen perskich miasta Jonii (Azja Mniejsza) stanowią najwcześniejsze przykłady tego typu agory – stąd też pochodzi sama jego nazwa. Do miast tych należały m.in. Priene, Milet i Magnezja nad Meandrem.

Jeszcze wyraźniej cechy typu jońskiego ujawniły się w urbanistyce okresu hellenistycznego i rzymskiego. Agora hellenistyczna miała charakter reprezentacyjny i monumentalny. W warstwie ideologicznej i symbolicznej nie reprezentowała już ducha niewielkiej demokratycznej polis, ale potęgę i wielokulturowość despotycznej monarchii hellenistycznej. Tego rodzaju rozległy plac z reguły miał kształt prostokąta, portyki (od III wieku p.n.e. często wielopiętrowe) zamykały go przynajmniej z trzech stron. Znajdowały się przy nim wielkie budowle państwowe i sanktuaria, dostęp do niego otwierała często monumentalna brama wejściowa. W odróżnieniu od typu archaicznego agory jońskie sprawiają wrażenie planowości, symetrii, uporządkowania.

Agora hellenistyczna wywarła wielki wpływ na formę rzymskiego forum. Było także przeciwnie – stopniowo forum rzymskie stawało się z kolei wzorem dla centralnych placów także w greckiej części imperium rzymskiego. Formy architektoniczne forum rzymskich zawsze były jednak bardziej surowe i planowe, niż formy agor.

Agora w Atenach

Agora ateńska reprezentowała typ archaiczny. Powstała po zniszczeniu Aten w czasie wojen perskich (490-449 p.n.e.), przede wszystkim dzięki staraniom Peryklesa.

Wykopaliska archeologiczne na terenie ateńskiej agory rozpoczęły się w 1931 roku, prowadziła je American School of Classical Studies. Odkrycia archeologiczne ukazały tak formy archaiczne, jak i hellenistyczne (w omówionym niżej typie agory jońskiej). Na agorze ateńskiej znajdowały się m.in. buleuterion, Tolos, sławna Stoa Pojkile (Stoa Malowana – z freskami największych malarzy V wieku p.n.e., Polignota i Mikona), ołtarze bogów i herosów, w tym ołtarz dwunastu bogów; ponad agorą dobrze zachowany dorycki Hefajstejon (świątynia Hefajstosa). W latach 50. zrekonstruowana została hellenistyczna Stoa Attalosa, którą można dziś oglądać w stanie zbliżonym do pierwotnego. Nieopodal starej agory greckiej w Atenach znajdują się także ruiny agory rzymskiej, zbudowanej w czasach cesarza Augusta.