Agens

Agens (z języka łacińskiego: “działający”, “żywy”), także sprawca – w językoznawstwie: wykonawca czynności wyrażonej za pomocą orzeczenia zdania. Ściślej taki składnik zdania (wypowiedzenia), który wyraża sprawcę czynności, istotę działającą. Niekiedy określany też jako podmiot czynny zdania, przy czym jednak agensem może być także oznaczające wykonawcę czynności dopełnienie, pozostające z orzeczeniem w związku rządu. Tak np. w zdaniu “Mama myje Zosię” agensem jest “mama”, w zdaniu “Zosia jest myta przez mamę” agens zawiera się w wyrażeniu “przez mamę”.

“Składnik”, pojęcie wyróżnione w powyższej definicji pogrubieniem, nie ma tu charakteru ogólnego, ale jest ściślej zdefiniowanym terminem językoznawczym. Składnik to konstrukcja składniowa wchodząca w skład większej konstrukcji składniowej.

“Agens”, pojęcie odnoszące się do struktury semantycznej zdania, używane jest w językoznawstwie dość niejednolicie. Ma dość odrębne znaczenia w gramatyce tradycyjnej, w gramatyce strukturalistycznej oraz w językoznawstwie generatywnym.

Przeciwnym pojęciem jest pacjens (patiens), składnik zdania wyrażający odbiorcę czynności. Rzadko jako synonim terminu “agens” występuje także termin “aktant“, poza tym obecny głównie w gramatyce narracyjnej.

Taka definicja terminu “agens” ma charakter częściowo syntaktyczny, można jednak rozumieć to pojęcie także w pełni semantycznie, jako pewną rolę semantyczną. Rola ta stanowi wykładnik funkcji wykonawcy czynności w danej sytuacji komunikowanej przez zdanie. Tak np. w zdaniu “Brat zabrał mi rower” brat (a więc nie tylko składnik, ale pewien określony przedmiot) występuje w roli agensa. Rola agensa przypisywana jest tu wyłącznie na podstawie kryteriów znaczeniowych, niezależnie od pozycji i funkcji danego wyrażenia w obrębie zdania.

Agens występuje nie tylko w językach naturalnych, ale także np. informacyjno-wyszukiwawczych. Otrzymuje w nich często wykładnik językowy w postaci wskaźnika roli.

Różne znaczenia: Gramatyka tradycyjna, gramatyka strukturalistyczna, językoznawstwo generatywne

W gramatyce tradycyjnej, a także w klasycznej gramatyce strukturalistycznej, pojęcie to oznacza przede wszystkim w odniesieniu do składników wyrażających kategorię semantyczną działacza wtedy, kiedy składniki te występują w formie innej, niż podmiot zdania. Rozumie się przez to głównie te składniki wypowiedzeń w stronie biernej, które nie stanowią wprawdzie podmiotu zdania, wyrażają jednak sprawcę czynności. W polskich zdaniach w stronie biernej agens jest to więc w tego rodzaju ujęciach składnik zdania typu “przez kogoś“.

Nowsze językoznawstwo nie stosuje już tego rodzaju rozróżnienia. W językoznawstwie generatywnym pojęcie to odnosi się do określonego składnika struktury głębokiej (struktury semantycznej) zdania – niezależnego od sposobu wyrażenia tego składnika w strukturze powierzchniowej. Kategorie struktury głębokiej mają charakter semantyczny, nie przyjmuje się więc w rozważaniach nad nimi pojęć takich jak “podmiot” i “dopełnienie”, ale właśnie takie jak “agens” i “pacjens”. Zdania “Cieszę się, że Tomek wybrał Zosię”, “Cieszę się, że Zosia została wybrana przez Tomka” i “Cieszę się z wybrania Zosi przez Tomka” mają identyczną strukturę głęboką.

Agens a czasowniki przechodnie i nieprzechodnie

Prócz różnych znaczeń terminów w różnych nurtach językoznawstwa wyróżnić można także znaczenie wąskie terminu, przy którym odnosi się on jedynie do czasowników nieprzechodnich, oraz znaczenie szerokie, przy którym odnosi się on także do czasowników przechodnich. Rozróżnienie to jest powiązane z omówionym wyżej.

Przy znaczeniu wąskim agens to tylko taki sprawca czynności, który określony jest przez składnik występujący przy czasowniku nieprzechodnim. Może to być określenie dowolnej istoty żywej, która intencjonalnie oddziałuje na jakiś przedmiot czy osobę. Agensem jest więc Tomek we wszystkich trzech zdaniach: “Cieszę się, że Tomek wybrał Zosię”, “Cieszę się, że Zosia została wybrana przez Tomka” i “Cieszę się z wybrania Zosi przez Tomka”.

Przy znaczeniu szerokim agens wystąpić może także przy czasownikach nieprzechodnich, a także ich transformach. Agensem jest więc Tomek w wyrażeniach typu “Tomek biegnie” i “bieg Tomka”.

Agentyw (ergatyw) i języki agentywne (ergatywne)

Istnieją języki, w którym agens wyrażony jest specjalnym, osobnym przypadkiem gramatycznym. Przypadek ten to agentyw (agentivus, agentiw, ergativus, ergatyw, ergativ). Określa się je jako języki agentywne (języki ergatywne). Należą do nich np. język baskijski oraz języki kaukaskie. Pacjensa wyraża zazwyczaj przypadek niezależny absolutyw.