Aeroskop

Aeroskop – także autopleograf, często używa się też nazwy francuskiej (i angielskiej) aeroscope – pierwsza ręczna kamera do zdjęć plenerowych. Jest to wynalazek polski, skonstruował ją polski wynalazca, przedsiębiorca i operator filmowy Kazimierz Prószyński (1875-1945) w 1909 roku. Prószyński zastosował w swojej kamerze żyroskop oraz sprężone powietrze jako źródło napędu. Aeroskopów używano do zdjęć reporterskich – stosowali je zwłaszcza brytyjscy operatorzy filmowi w czasie I wojny światowej (w tym także zdjęcia lotnicze).

Wbudowanie w kamerę żyroskopu (napędzanego sprężonym powietrzem) ułatwiało znacznie pracę reportera, gdyż umożliwiało wykonywanie stabilnych zdjęć filmowych bez użycia statywu. Żyroskop niwelował efekt drgania rąk operatora, co umożliwiało właśnie wykonywanie zdjęć dobrej jakości bez statywu. Napęd na sprężone powietrze (do 35 atmosfer) stosowano we wczesnych modelach. Nie trzeba było już obracać korbką, sprężone powietrze uwalniało naciśnięcie przycisku. Powietrze wtłaczane było do specjalnego silnika za pomocą dołączonej do zestawu zwykłej pompki, przypominającej pompkę rowerową. Jedno napompowanie wystarczało na około 15 minut filmowania. W późniejszych modelach zastosowano napęd elektryczny.

Historia aeroskopu

Prószyński pracował nad aeroskopem w latach 1907-1909, patent uzyskał we Francji 10 kwietnia 1909 roku. W ostatnich latach XIX wieku wielu wynalazców europejskich i amerykańskich pracowało nad urządzeniami służącymi do odtwarzania ruchu. Jedną z takich osób był polski wynalazca Kazimierz Prószyński – już w 1894 roku opracował on pleograf. Pleograf był jednak wciąż niedoskonały technicznie, zwłaszcza ze względu na migotanie w czasie projekcji, za wynalazców filmu uchodzą więc Francuzi bracia Lumière, którzy w 1895 roku skonstruowali i opatentowali kinematograf (był on doskonalszy technicznie od pleografu, a co więcej bracia Lumière dysponowali lepszym zapleczem finansowym, niż Prószyński). W 1898 roku Kazimierz Prószyński zaprezentował swój nowy wynalazek, biopleograf, za pomocą którego zrealizował kilka filmów dokumentalnych z życia ulic Warszawy.

Po raz pierwszy zademonstrowano publicznie aeroskop na posiedzeniu Francuskiej Akademii Nauk 27 grudnia 1910 roku. Do demonstracji Prószyński wybrał filmy przedstawiające paryskie dorożki w ruchu. Pokaz wywołał bardzo pozytywne wrażenie, aeroskop od razu uznano za przełom w rozwoju kinematografii. Masową produkcję aeroskopów rozpoczęto w 1911 roku w Wielkiej Brytanii  (londyńskie przedsiębiorstwo Newman-Sinclair). Rozsławiły je wykonane przez samego Prószyńskiego filmy z koronacji króla Wielkiej Brytanii Jerzego V (1911 rok).  Następnie aeroskopy produkowano przemysłowo także w Stanach Zjednoczonych. W 1913 roku aeroskop uzyskał złoty medal na Międzynarodowej Wystawie Kinematograficznej w Londynie.

Aeroskopy były stosunkowo łatwe w użyciu i łatwe w transporcie. Znajdowały się w użytkowaniu długo, do niemal 30 lat po wynalezieniu (nawet do 1935 roku). Poręczność aeroskopu polegała na tym, że operator nie musiał kręcić korbką, co było możliwe dzięki napędowi sprężonym powietrzem. Istotne znaczenie miał także brak konieczności używania ciężkich, trudnych w transporcie statywów – cały aparat ważył tylko kilka kilogramów.

Operator mógł więc poruszać się swobodnie, nie był przywiązany do jednego miejsca. Nieostrożność operatorów przy posługiwaniu się urządzeniem w warunkach wojennych (prowadząca często do wypadków, w tym nawet śmiertelnych), a także sam fakt, że utrwalano za jego pomocą zdarzenia wojenne sprawiły jednak, że zyskał on sobie przydomek “kamera śmierci” – camera of death.

Znaczenie aeroskopu

Wykorzystywano je przede wszystkim do tworzenia filmów dokumentalnych, w tym kronik filmowych – zwłaszcza reportaże filmowe z okresu I wojny światowej. Wywarły znaczny wpływ na rozwój sztuki operatorskiej, przyczyniając się do powstania jej nowoczesnego, reporterskiego stylu. Za pomocą aeroskopu wykonano pierwsze zdjęcia lotnicze, a także pierwsze zdjęcia konne. Popularny był on wciąż także po I wojnie światowej. W 1920 roku aeroskop posłużył do wykonania zdjęć lotniczych z przelotu lotników brytyjskich dookoła świata. W 1924 roku posłużył do nakręcenia pierwszego reportażu filmowego z wyścigów samochodowych, które odbyły się w Walii.

Aeroskop był wielkim osiągnięciem polskiej i światowej myśli technicznej (nie tylko pod względem czysto technicznym, ale także patentowym i komercyjnym), które otworzyło nowy rozdział nie tylko w technice filmowej, ale w kinematografii w ogóle. Trzeba przy tym zaznaczyć, że sława wynalazku Prószyńskiego odbiła się przede wszystkim na świecie (wielkie znaczenie przywiązywali do niego także bracia Lumière), w Polsce do niedawna pozostawał on słabo znany.

Zachowało się do dziś bardzo niewiele egzemplarzy aeroskopów – jeden z nich znajduje się w Muzeum Techniki i Przemysłu NOT w warszawskim Pałacu Kultury.

Zobacz też: aer (w filozofii).