Adyton

Adyton – najbardziej ukryta część sanktuarium starożytnego (“święte świętych”). Sanktuarium takim mogła być nie tylko świątynia, ale też np. święty gaj lub grota. W przypadku świątyni adytonem był najczęściej naos (cella), a właściwie tylna część naosu, znajdująca się pomiędzy pronaosem (pronaos – przedsionek) i opistodomosem (opistodomos – skarbiec), niekiedy wyodrębniona przez obniżenie poziomu podłogi. Pomieszczenie takie występowało w wielu, ale nie wszystkich świątyniach. Było to zazwyczaj niewielki pokój, o powierzchni nie przekraczającej kliku metrów kwadratowych. Rzadziej mógł to być także otwarty dziedziniec.

W adytonie przechowywano przedmioty kultowe – przede wszystkim kultowy wizerunek bóstwa, różne świętości, często także skarby świątyni. Wstęp do niego możliwy był jedynie dla kapłanów i innych osób wybranych – przeważnie wiernych poddanych uprzednio rytuałom oczyszczenia i wtajemniczenia.

Wejście do adytonu prowadziło zazwyczaj przez pronaos, stanowiący rodzaj korytarza. Istnieją jednak przypadki świątyń, w których adytony połączone są z częściami zewnętrznymi bezpośrednio. Warto zauważyć, że w świątyniach, w których występują adytony, często nie występuje skarbiec, opistodomos – adyton może bowiem pełnić jednocześnie rolę skarbca świątynnego. Jeśli opistodomos występuje, umieszczony jest za właściwym adytonem.

Forma wyrazowa w języku greckim i łacińskim

W języku greckim – ἄδυτον, forma rodzaju nijakiego od przymiotnika ἄδυτος. Wyraz ten, pochodzący od czasownika δύω, ma w języku greckim także znaczenie ogólne, oznacza po prostu “miejsce, do którego nie można wchodzić”. Porównaj też znaczenie ogólne wyrazu “abaton”, często synonimu – “to, co ukryte”, “to, co niedostępne” (np. niedostępna przełęcz górska). W języku łacińskim występuje natomiast w formie adytum. Forma liczby mnogiej: adyta.

Adyton świątyni w Delfach

Najsłynniejszy adyton mieścił się w świątyni Apollina w Delfach. Świętości, które zawierał, to m.in. sarkofag boga Dionizosa, omfalos (kamień uważany za środek świata) i trójnóg, na którym zasiadała Pytia. Pytia, w transie zsyłanym przez Apollina, udzielała pielgrzymom przepowiedni – była to najważniejsza wyrocznia w starożytnej Grecji. Pomieszczenie to znajdowało się poniżej poziomu właściwej świątyni.

Adyton i Abaton. Rozpowszechnienie abatonów

Zobacz też: abaton. Terminy “adyton” i “abaton” stosowane są często zamiennie. Drugi z tych terminów jest określeniem bardziej ogólnym, odnoszącym się do wszelkiego rodzaju okręgów sakralnych, kojarzy się najsilniej z miejscami cudownych uzdrowień. Pierwszy jest bardziej ścisły, częściej oznacza konkretne miejsce w określonej świątyni, kojarzy się najsilniej z miejscami udzielania wyroczni.

Adytony występowały częściej w świątyniach Wielkiej Grecji (południowe Włochy), niż w świątyniach Grecji właściwej. Jak wspomniano, szczególnie często wiązały się z kultem Apollina oraz z wszelkiego rodzaju kultami orakularnymi (wyrocznie).

Termin stosowany jest niekiedy nie tylko do świątyń greckich, ale także, na zasadzie analogii, do świątyń innych kultur, tak wcześniejszych (zwłaszcza w odniesieniu do świątyń starożytnego Egiptu), jak i późniejszych (np. w odniesieniu do świątyń rzymskich, na których formy wywarła znaczny wpływ forma świątyni greckiej).