Theodor Adorno

Theodor W. Adorno, właściwie Theodor Ludwig Wiesengrund Adorno (1903–1969) – niemiecki filozof, socjolog, myśliciel polityczny, muzykolog i kompozytor. Jeden z czołowych przedstawicieli szkoły frankfurckiej, reprezentant teorii krytycznej. Współpracownik Instytutu Badań Społecznych (Institut für Sozialforschung, Institute for Social Research). Jako krytyk muzyczny posługiwał się także pseudonimem Hektor Rottweiler.


Theodor Adorno: Biografia

Theodor Ludwig Wiesengrund Adorno urodził się 11 września 1903 roku w zamożnej rodzinie mieszczańskiej, w której przywiązywano wielką wagę do rozwoju kultury intelektualnej. Jego ojciec, Theodor Ludwig Wiesengrund, był z pochodzenia niemieckim Żydem, konwertytą na protestantyzm. Matka, Maria Calvelli-Adorno della Piana, pochodząca z Korsyki śpiewaczka, była żarliwą katoliczką. W latach 1921-1924 studiował filozofię, psychologię i muzykologię na Uniwersytecie im. Goethego we Frankfurcie nad Menem. Tam też już w 1924 roku uzyskał doktorat na podstawie pracy o filozofii Edmunda Husserla. W 1924 roku wyjechał do Wiednia, centrum kultury muzycznej, miał bowiem zamiar zostać kompozytorem i pianistą. W Wiedniu studiował u Albana Berga, przedstawiciela drugiej szkoły wiedeńskiej, prekursora muzyki atonalnej. Słuchał także wykładów publicznych satyryka Karla Krausa. W okresie tym debiutował recenzjami muzycznymi, w których dał się poznać jako zwolennik “nowej muzyki” Berga, Arnolda Schönberga i Antona Weberna. Komponował także własne utwory muzyczne.

W 1926 roku powrócił do Frankfurtu, tam też w 1930 roku uzyskał u Paula Tillicha habilitację na podstawie pracy o filozofii Sørena Kierkegaarda. W 1928 nawiązał współpracę z Institut für Sozialforschung, który wspótworzyli m.in. Max Horkheimer, Erich Fromm i Herbert Marcuse; sam członkiem Instytutu został jednak dopiero ww 1938 roku, już na emigracji.

Gdy do władzy w Niemczech doszli naziści, wyemigrował (1934) do Wielkiej Brytanii, do Oksfordu (na emigracji przebywał w latach 1934-1949). Następnie, w 1938 roku, przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie dołączył do Institute for Social Research działającym na wygnaniu, jako kontynuacja instytucji frankfurckiej, przy Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku.

W latach 30. coraz silniej wiązał się intelektualnie z programem Instytutu, który obejmował przede wszystkim stworzenie teorii krytycznej jako wspólnej, interdyscyplinarnej platformy analitycznej dla myśli społecznej. W obrębie teorii krytycznej Adorno przeprowadził jedną z pierwszych prób stworzenia marksistowskiej krytyki kultury masowej. Przedstawiciele szkoły frankfurckiej postrzegali kulturę masową jako nabierający coraz to większego znaczenia instrument kontroli społecznej i manipulacji ideologicznej. Dotyczyło to nie tylko demokratycznych społeczeństw kapitalistycznych, ale także kultur krajów komunistycznych i faszystowskich. Przykładem zastsowania teorii krytycznej Adorno w odniesieniu do kultury masowej może być jego współpraca z Paulem Lazarsfeldem, socjologiem nazywanym “ojcem komunikacji masowej” (Princeton Radio Project przy Uniwersytecie Columbia). Wraz z Lazarsfeldem uczestniczył w jednym z pierwszych projektów badawczych dotyczących oddziaływań muzyki popularnej na społeczeństwo. Następnie opracował także jedną z pierwszych prób krytycznej analizy telewizji (artykuł How to look at television z 1954 roku).

Adorno był jednym z czołowych członków Instytutu, odgrywając kluczową rolę w jego badaniach nad antysemityzmem i faszyzmem. W latach 40. udał się z jego dyrektorem Maxem Horkheimerem do Kalifornii, gdzie współpracowali ściśle nad wspólnym dziełem Dialektyka oświecenia (Dialektik der Aufklärung, 1947). W dziele Minima moralia (1950) i innych esejach z tego okresu Adorno kontynuował analizy Instytutu dotyczące narastającej hegemonii kapitalizmu i integracji klasy robotniczej w siłę o charakterze konserwatywnym, stanowiącą wsparcie dla systemu kapitalistycznego. Tego rodzaju pogląd na sytuację klasy robotniczej wypracował na podstawie obserwacji życia społecznego Kalifornii i Nowego Jorku. Po utracie wiary w klasę robotniczą jako siłę zdolną do przemiany sytuacji politycznej i społecznej, jedyną możliwość zmian zaczął dostrzegać w rewolcie o charakterze indywidualnym. Obawiał się przy tym także rozwoju autorytaryzmu w Stanach Zjednoczonych. Obawy te przedstawił w przełomowym, opracowanym razem z grupą uczonych z Uniwersytetu Berkeley studium Osobowość Autorytarna (The Authoritarian Personality, 1950). Dzieło to wyrażało stale obecną w pracach Instytutu tendencją do łączenia konstrukcji czysto teoretycznych z badaniami empirycznymi – Adorno uczestniczył w opracowaniu aparatu badawczego i odpowiedzialny był za prezentację implikacji teoretycznych. Całość stanowiła niepokojący portret potencjału rozwoju autorytaryzmu w Stanach Zjednoczonych.

W 1949 powrócił wraz Horkheimerem do Niemiec, chcąc odnowić działalność Institut für Sozialforschung we Frankfurcie. W 1949 został zastępcą dyrektora reaktywowanego ośrodka, a w 1959 roku jego dyrektorem. Od 1949 pracował także jako profesor na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem. We Frankfurcie Adorno kontynuował swoje badania nad społeczeństwem i kulturą, choć w ostatnich latach życia zwrócił się bardziej ku filozofii. W zakresie badań nad społeczeństwem w latach 50. uczestniczył w prowadzonych przez Instytut badaniach nad edukacją, studentami, robotnikami i potencjałem społecznym rozwoju demokracji. Opublikował w tym okresie wiele esejów socjologicznych oraz uczestniczył w dyskusjach, opublikowanych w 1978 roku w zbiorze Der Positivismusstreit in der deutschen Soziologie. W dyskusjach tych Adorno bronił wypracowanej przez szkołę frankfurcką koncepcji dialektycznej teorii społecznej w sporze z neopozytywizmem, przede wszystkim krytycznym racjonalizmem Karla Poppera.

Pod koniec życia stawał się stopniowo coraz bardziej krytyczny wobec komunizmu i sceptyczny wobec marksizmu. W ostatniej dekadzie życia poświęcał się przede wszystkim studiom nad krytyką kultury, filozofią i estetyką, mniej myśli społecznej. W 1968 roku popadł w konflikt ze studentami frankfurckimi, uczestniczącymi w szerzącym się w Niemczech i całej Europie ruchu kontestacyjnym. Porzucił wtedy działalność dydaktyczną i przeniósł się do Szwajcarii. Zmarł nagle na atak serca 6 sierpnia 1969 w miejscowości Visp w Szwajcarii. Jego opus magnum, Ästhetische Theorie (w przekładzie polskim Teoria estetyczna) ukazało się pośmiertnie w 1970 roku.

Theodor Adorno: myśl filozoficzna i społeczna

Dzieło Adorno należy tak do filozofii, jak i do socjologii, dotyczy wynaturzeń i sprzeczności, które społeczeństwo narzuca ludziom. Wielką rolę odgrywała w nim także estetyka, często konkurująca z zagadnieniami społecznymi. Adorno nie zbudował systemu filozoficznego, formą, którą posługiwał się najczęściej, był esej.

Do podstawowych problemów, którymi zajmował się Adorno, należały relacje pomiędzy jednostką a społeczeństwem, w tym zwłaszcza wynaturzenia tych relacji. W opozycji do wielu nurtów marksizmu bronił myślenia indywidualnego i swobód jednostki w społeczeństwie. Starał się także poszukiwać sposobów pogodzenia współczesnej cywilizacji technicznej z naturą.

Najbardziej niepokojącym i najszerzej analizowanym przez Adorna rodzajem takiego wynaturzenia był autorytaryzm. Krytykę autorytaryzmu Adorno przedstawił przede wszystkim w dziele Osobowość autrytarna, dotyczącym związku między zaufaniem do autorytetów a pojawieniem się faszyzmu. Autorytaryzm analizował nie tylko w kategoriach czysto socjologicznych, ale przede wszystkim w kategoriach psychologii społecznej: opisywał szczegółowo osobowość autorytarną (osobowość typu autorytarnego), człowieka jednocześnie uległego wobec autorytetów i despotycznego wobec słabszych jednostek, jednocześnie surowego i konformistycznego.

Krytyka oświecenia Adorno, wyrażona przede wszystkim w dziele Dialektyka oświecenia, wiąże się z postacią, która przybierała jego myśl, z obecnym w niej brakiem charakteru systematycznego. Adorno był błyskotliwym krytykiem myśli filozofów wcześniejszych, szczególnie tych, którzy tworzyli teorie opierające się na rozumie wierząc jednocześnie, że wolne są one od dogmatyzmu i przesądu, a także filozofów sobie współczesnych, szczególnie pozytywistów i scjentystów. Tego rodzaju teorie nazywał “teoriami oświeceniowymi”. Jego własnej filozofii nie można natomiast przyporządkować do żadnego kierunku filozoficznego.

Teorie typu oświeceniowego opierają się na “zasadzie tożsamości”. Tworzą one mistyfikacje świata rzeczy. który nigdy nie może poddać się w pełni konceptualizacji, ujęciu w system pojęciowy: to, co tylko pomyślane i opierające się na zasadzie tożsamości, nie jest tym, co istnieje rzeczywiście. Adorno poszukuje więc myślenia dialektycznego, które nie odrzucałoby szczegółowości rzeczy (nie odrzuca jednak przy tym całkowicie używania pojęć).

Myślenie o charakterze systemowym, opierające się na “pierwszych zasadach”, uznanych za niepodważalne i ostateczne, ma charakter zwodniczej iluzji. Niemożliwa jest także redukcja unikalnych, jednostkowych rzeczy do jakiejś jednej, ogólnej zasady.

W napisanej razem z Horkheimerem Dialektyce oświecenia przedstawił także krytykę “rozumu instrumentalnego”. Rozum instrumentalny to rozum koncentrujący się na środkach, narzędziach i instrumentach prowadzących do określonego celu, nie na samym tym celu. Rozum instrumentalny stanowi więc formę alienacji świata myśli od świata wartości. Krytyka rozumu instrumentalnego powstała wkrótce po II wojnie światowej, jako reakcja na wydarzenia tamtego okresu. Zbrodnie II wojny światowej Adorno i Horkheimer postrzegali jako triumf instrumentalnego rozumu, w którym technologia i naukowa organizacja działania nie tylko oddzielają się od świata wartości, ale wręcz kierują się przeciwko niemu.

Metoda filozoficzna Adorna to dialektyka negatywna. Stoi ona w opozycji wobec dialektyki pozytywnej stworzonej przez Hegla i rozwijanej przez Karola Marksa. Dialektyka negatywna jest metodą poznania filozoficznego, w której odrzuca się element syntezy obecny w klasycznej triadzie teza – antyteza – synteza. Pozwala to na przezwyciężenie dominacji tego, co ogólne nad tym, co szczegółowe. Pozwala na uwypuklenie antytetyczności, różnic, niepowtarzalności, indywidualności, tego, co specyficzne dla przedmiotu poznania. Adorno przeciwstawia się więc wszelkim formom myślenia, które odrzucają niepowtarzalność rzeczy. Pozwala mu to, w obronie indywidualności myślenia, przeciwstawić się także obecnemu w społeczeństwie unikatowości poszczególnych jednostek.

Za element dialektyki negatywnej uznać można także uderzającą niejasność i niezrozumiałość wielu pism filozofa. Niejasność ta jest prawdopodobnie czymś celowym, wiąże się z dążeniem do zmiany panującej formy dyskursu filozoficznego oraz z niechęcią do pozytywizmu. Występujące w metodzie filozoficznej Adorna zamiłowanie do sprzeczności i paradoksów jest jedną z przyczyn faktu, że także dziś wywiera on wpływ na krytykę kultury i krytykę literacką, zwłaszcza w obrębie postmodernizmu. Ze względu na omówione wyżej cechy swojej metody i prozy filozoficznej, Adorno jest zresztą uważany dziś często za prekursora postmodernizmu.

Historię postrzegał Adorno w kategoriach narastającego konfliktu. Konflikt ten dotyczy relacji między stopniem wolności panującym w społeczeństwie i wzrastaniem w nim roli mechanizmów kontroli. Historia jest przy tym jedynie elementem świata przyrody, który wprawdzie przełamuje świat przyrody, jest w nim jednak zarazem zawarty w sposób immanentny. W dziejach ludzkości, wraz z rozwojem ekonomicznym i technologicznym, wzrasta możliwość panowania człowieka nad światem natury. Jednocześnie jednak, ze względu na immanentność świata człowieka wobec świata natury, narasta przemoc stosowana przez człowieka wobec innych ludzi i przemoc wobec własnej natury.


Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia muzykiEncyklopedia psychologiiEncyklopedia socjologii

Dodaj komentarz