Adaptacja kulturowa

Adaptacja kulturowa – proces dostosowania się jednostek i zbiorowości do nowego otoczenia kulturowego (w pewnym zakresie także do środowiska społecznego i naturalnego). Zachodzi w obrębie określonej kultury, gdy ma w niej miejsce jakiegoś rodzaju restrukturalizacja – może to być rezygnacja z pewnych elementów kultury lub przyjęcie jakichś nowych elementów, zwłaszcza pod wpływem kultur obcych. Najczęściej ma to na celu ułatwienie zbiorowych i indywidualnych kontaktów z przedstawicielami innych kultur.

Zobacz też: adaptacja (artykuł omawia znaczenie terminu w literaturze i sztuce, w odniesieniu do tekstów kultury) oraz adaptacja filmowa. Porównaj też: amalgamacja kulturowa.

Adaptacja kulturowa może mieć charakter całościowy lub fragmentaryczny. Obejmuje przystosowanie się jednostek i grup do warunków współdziałania z innymi kulturami oraz tworzenie płaszczyzny wzajemnego porozumienia z nimi. Sposób, w jaki pierwsza kultura adaptuje się do drugiej, reprezentowany i odbijany jest także w tej drugiej kulturze.

Wewnętrzna struktura każdej kultury jest zmienna historycznie i ulega stałym modyfikacjom. Modyfikacje te pojawiają się oczywiście także bez wpływu innych kultur, w wewnętrznym rozwoju historycznym i społecznym. Adaptacje kulturowe nie rozbijają tożsamości danej kultury, ale są naturalnym i immanentnym czynnikiem jej wewnętrznego ustrukturyzowania.

Adaptacja kulturowa stanowi jedno z ogniw procesów społecznego łączenia się, w odróżnieniu od procesów społecznego rozłączania się. Procesy społecznego łączenia i rozłączania się wyróżnił niemiecki socjolog Leopold von Wiese. Innym (najwyższym) ogniwem społecznych procesów łączenia się jest np. integracja kulturowa. Adaptacja kulturowa może, ale nie musi prowadzić do integracji kulturowej. Jest przy tym pojęciem szerszym od integracji, integracja bez adaptacji nie jest możliwa. Często jednak kultury znajdujące się w tzw. pozycji adaptacyjnej (tj. takie, w których stale zachodzi kontakt kulturowy) nie integrują się, ale raczej osiągają równowagę. Równowaga ta może przybierać rożne postaci, takie jak asymilacja kulturowa, symbioza kulturowa i pluralizm kulturowy – stany takie nie stanowią pełnej integracji kulturowej.

Pojęciem o podobnym znaczeniu jest akulturacja. Różnice znaczeniowe są tu niewielkie i wynikają raczej ze zwyczaju językowego, niż z uwarunkowań teoretycznych. Akulturacja rozumiana jest najczęściej jako proces jednostronny, adaptacja kulturowa często jako proces wzajemny, jako współoddziaływanie kultur.

Specyficzną teorię adaptacji kulturowej przedstawili William Gudykunst, Young Yun Kim i M.R. Hammer. Odwołuje się ona do procesów poznania społecznego. O udanej adaptacji kulturowej można mówić wtedy, gdy jednostka bez dysonansu poznawczego i dyskomfortu przyjmuje normy przyjęte w nowym środowisku kulturowym. Zdolność ludzka do redukcji niepokoju i niepewności jest według tych autorów ściśle związana ze zdolnością do efektywnej komunikacji międzykulturowej.

Adaptacja biologiczna, adaptacja społeczna, przystosowanie

Samo pojęcie “adaptacji” nauki społeczne zapożyczyły z biologii. Adaptacja biologiczna to przystosowanie organizmów do wykonywanych funkcji życiowych. Także w naukach społecznych pojęcie to wiąże się z pokrewnym pojęciem organizmu społecznego. Rozumiane ogólnie nauki społeczne badają zmiany w organizmie społecznym. Tak np. adaptacja społeczna rozważana przez socjologię to proces dostosowania się grup i jednostek do nowych warunków społecznych; adaptacja zawodowa (społeczno-zawodowa) to proces dostosowania się do nowego środowiska pracy. Niekiedy pojęcie adaptacji rozumiane jest w naukach społecznych szerszej, przez co jednak staje się płynne i niejasne – obejmuje wszelkiego rodzaju zmiany w systemach społecznych, w każdym razie te, które poprawiają ich funkcjonowanie.

Terminem o jeszcze szerszym zasięgu znaczeniowym i jeszcze szerszej stosowanym jest w naukach społecznych przystosowanie (adjustment). Odnosi się ono jednak w większym stopniu do interakcji społecznych, podczas gdy pojęcie adaptacji odnosi się raczej do artefaktów, tworów kultury i instytucji. Ponadto częściej niż pojęcie przystosowania adaptacja wiąże się z aspektami instytucjonalnymi i ekologicznymi. Jest tak m.in. dlatego, że problemy adaptacji kulturowej badane są często w kontekście konfrontacji zjawisk kulturowych ze zmianami ekologicznymi i instytucjonalnymi – a nie jedynie w konfrontacji z innymi zjawiskami kulturowymi.

Zmiana kulturowa, adaptacja i restrukturalizacja

Należy więc odróżnić adaptację kulturową od zwykłej adaptacji i od zwykłej restrukturalizacji. Od adaptacji w rozumieniu ogólnym odróżnia ją właśnie odwołanie się do naturalnej zmienności kultur – brak przyjęcia założenia zmienności kulturowej oznaczało by hipostazowanie kultury. Utożsamienie adaptacji kulturowej z restrukturalizacją spowodowałoby, że pojęcie to (i tak trudne do jednoznacznego zdefiniowania) stałoby się wieloznaczne i mętne. By tego uniknąć, należy rozróżnić zmianę generującą nowe elementy kulturowe  i przemiany elementów już wygenerowanych, występujących już uprzednio w danej kulturze. Elementy nowe wprowadzane są przy tym do danej kultury także poprzez przystosowanie się jej do czynników pozakulturowych, głównie przyrodniczych czy ekologicznych. Zmiana elementów już istniejących określana jest natomiast terminem zmiana kulturowa (w sensie ścisłym, właściwym). Właśnie jako zmiana kulturowa zachodzi najczęściej przystosowanie się danej kultury do innych kultur.

W naukach społecznych prócz pojęcia adaptacji kulturowej, obecnego głównie w socjologii, istnieje więc także pewnego rodzaju uogólnione pojęcie adaptacji. Powiedzieć można, że adaptacja w takim ogólnym sensie to wzięte razem adaptacja społeczna i adaptacja kulturowa, że adaptacja w sensie ogólnym dzieli się na kulturową i społeczną. Podział ten wiąże się z szeroko przyjmowanym podziałem środowiska na środowisko naturalne, środowisko społeczne i środowisko kulturowe.

Nie znaczy to zresztą, że problematyka adaptacji kulturowych nie jest nigdy rozważana w związku ze zmianami w przyrodzie i instytucjach – przeciwnie, jest to problem często poruszany. Tym, co odróżnia pojęcie adaptacji społecznej od pojęcia adaptacji kulturowej jest jednak stałe odwoływanie się w przypadku badań nad tą drugą do pojęcia kontaktu kulturowego.

Adaptacja kulturowa na Ziemiach Odzyskanych. Adaptacja społeczno-kulturowa

Wzajemne przystosowywanie się poszczególnych części tej samej kultury raczej nie mogą być określane, zgodnie z szeroko przyjmowanymi definicjami, jako adaptacje kulturowe. Oddziaływania tego rodzaju określa termin “kultura adaptacyjna“. Wbrew temu twierdzeniu, w praktyce polskich nauk społecznych stosunkowo często mówi się o adaptacji kulturowej w odniesieniu do pewnych jej elementów wewnętrznych. Fakt ten zachodzi w odniesieniu do badań nad przystosowaniami kulturowymi na ziemiach zachodnich i północnych (tzw. “Ziemie Odzyskane”) po II wojnie światowej. W związku z tym wykształciła się w polskiej terminologii pewna zbitka pojęciowa – adaptacja społeczno-kulturowa. Adaptacje kulturowe na ziemiach zachodnich rozumiane są jako narastanie wzajemnych wpływów pomiędzy poszczególnymi grupami osadników i autochtonów oraz wytwarzanie się wspólnych wzorców kulturowych i społecznych. Są to więc odniesione do pewnego układu lokalnego przemiany o charakterze tak społecznym, jak i kulturowym.

W związku z badaniami nad przemianami kulturowymi na ziemiach zachodnich sformułowano także ogólny wskaźnik służący do pomiarów adaptacji kulturowej. który określić ma wzajemne przystosowanie się różnych grup znajdujących się w sytuacji równości. Wskaźnikiem tym jest relacja elementów zachowanych z własnej tradycji do elementów odrzuconych z własnej tradycji.