Acheiropita
Acheiropoieta, achiropita
Acheiropita (w liczbie mnogiej acheiropity), także acheiropoieta, achiropita, acheiropoietos – w ikonografii chrześcijańskiej: taki wizerunek przedstawiający Chrystusa, który uznawany jest za powstały w sposób ponadnaturalny, nadprzyrodzony, bez udziału ludzi. Często termin ten obejmuje także uznawane za powstałe bez udziału ludzi wyobrażenia Matki Bożej i świętych.
Przypisywanie działaniu sił nadprzyrodzonych powstania tego typu wizerunków jest czymś typowym dla chrześcijańskiej mistyki wschodniej. Występuje w niej bowiem tendencja do maksymalnie dokładnego przedstawiania Chrystusa i świętych, nawet wobec braku informacji o ich rzeczywistym wyglądzie. Wizerunki powstałe w sposób nadprzyrodzony uznawane są oczywiście za oddające rzeczywisty wygląd Chrystusa historycznego.
Etymologia: z greckiego ἀχειροποίητος, acheiropoietos – “nie uczyniony ludzką ręką” (termin nowotestamentowy, Ewangelia według św. Marka 14.58; 2 List do Koryntian 5.1).
Acheiropity przedstawiające Chrystusa
Mandylion
Najbardziej znanym typem jest mandylion, wyobrażenie Chrystusa na chuście. Przedstawia on Chrystusa spokojnego, nie cierpiącego, z długimi włosami i brodą. Wzorem mandylionów powstałych później, rozumianych jako wzorowane na wizerunku nadprzyrodzonym, był wczesnochrześcijański Mandylion z Edessy. Przekazać miał go cierpiącemu władcy Edessy Abgarowi V Ukammie (panującemu w latach 4-7 i 13-50 n.e.) sam Chrystus – by uzdrowić go z choroby.
Najwcześniejsze znane zachowane mandyliony rozumiane jako kopie pochodzącego z Edessy pochodzą z X/XI wieku. Wyróżnia się dwa główne typy: w pierwszym, dominującym do XIII wieku, chusta ma kształt prostokątny. W drugim, od drugiej połowy XIII wieku, występuje zawieszona chusta, często podtrzymywana przez anioły. Typ ten stał się niezwykle popularny w sztuce bizantyjskiej i w ogóle w ikonografii prawosławnej.
Mandylion, podobnie jak omówiony niżej wizerunek z miejscowości Camulliana, to typ przedstawienia Jezusa określany jako “typ nazareński”, oddający wizerunek “historyczny” Jezusa – jako dojrzałego mężczyzny z długimi włosami i zarostem. Dla wcześniejszej sztuki chrześcijańskie, do IV wieku, typowy był “typ hellenistyczny”, przedstawiający Jezusa jako młodzieńca bez zarostu, Dobrego Pasterza.
Veraikon
W sztuce Zachodu bardziej popularnym niż mandylion wyobrażeniem Chrystusa jest veraikon, opierający się na chuście św. Weroniki (Całun z Manoppello), uważanej za prawdziwe wyobrażenie twarzy Chrystusa – odbitej na chuście. Za prawdziwe wyobrażenie uważa się także odbicie na chuście twarzy i ciała Chrystusa, Całun Turyński.
Chusta św. Weroniki przedstawia twarz Chrystusa cierpiącego. Podać miała ją idącemu na Golgotę Chrystusowi święta Weronika.
Inne acheiropity przedstawiające Chrystusa
Inny znany cudownie powstały wizerunek Chrystusa przechowywany był w miejscowości Kamulla (Camuliana) położonej w Kapadocji, który następnie przeniesiony został do Konstantynopola. Najstarsze wzmianki o nim pochodzą z lat 560-564. Podobnie jak mandylion, acheiropoietos ten przedstawia on Chrystusa w drugim typie ikonograficznym, podkreślającym jego historyczność, kształtującym się od IV wieku (pierwszym typem były wyobrażenia Chrystusa jako Dobrego Pasterza). Chrystus przedstawiony jest tu jako osoba dojrzała, z zarostem i długimi włosami, podczas gdy Chrystus Dobry Pasterz był młodzieńcem bez zarostu.
Za nadnaturalne wyobrażenie Chrystusa uznawany był w średniowieczu także wizerunek umieszczony na tronie w Sancta Sanctorum w Rzymie, obecnie przechowywany w Pałacu Laterańskim.
Acheiropity przedstawiające Maryję
Dość wcześnie ukształtował się także kult nadprzyrodzonych wizerunków przedstawiających Matkę Bożą. Znane są np. pochodzące już z VII/VIII wieku przedstawiające Maryję acheiropity z Diopolis na terenie Palestyny. Wizerunki tego rodzaju przechowuje się także w Stambule, w kilku kościołach południowych Włoch oraz w Bazylice Najświętszej Maryi Panny na Zatybrzu (Santa Maria in Transtevere).
Acheiropita jako wizerunki świętych
Istnieją także uznawane za powstałe w sposób ponadnaturalny wizerunki świętych. Najbardziej znanym i otoczonym największą czcią jest przechowywany w kościele w Diopolis w Palestynie acheiropoietos stanowiący wizerunek świętego Jerzego.