Absolut

Absolut w filozofii (nowołacińskie absolutum, absolutum ens – (byt) “nieograniczony”, “bezwarunkowy”, “niezwiązany”, “niezależny”, “doskonały”) – (1) w metafizyce: Byt konieczny i niezłożony, stanowiący rację bytów przygodnych i złożonych: doskonały, pełny, bezwzględny. Pojęcie absolutu to bliski odpowiednik pojęcia aseitas, którym określa się to, co nie potrzebuje do istnienia niczego innego, ale zawiera rację własnego bytu – samo natomiast jest racją istnienia bytów złożonych i przygodnych. (2) Niekiedy także w ogólniejszym sensie: to, co w danym układzie – a więc już nie w całej rzeczywistości – nie jest zrelatywizowane do niczego innego, ale jest w nim zupełne. Dla obu znaczeń istnieje także przymiotnik “absolutny” (tj. “bezwzględny”, “niezrelatywizowany”). Zobacz też: Absolut a literatura (pojęcie Absolutu, zwłaszcza w rozumieniu heglowskim, wywarło znaczny wpływ na literaturę romantyzmu).


“Absolut” w innych językach: język angielski – the Absolute; język francuski – l’absolu; język niemiecki – das Absolute.

Absolut (1) w terminologii filozoficznej jest często uznawany za odpowiednik Boga w terminologii religijnej oraz teologicznej: nabiera jednak odmiennych kontekstów pojęciowo-znaczeniowych. Przede wszystkim Bóg religii ma zasadniczo charakter osobowy, Absolut filozofii – niekoniecznie. Absolut występuje w wielu systemach metafizycznych jako byt konieczny, istniejący sam przez się, najwyższy, wystarczający do wyjaśnienia wszystkich zjawisk. Utożsamiać go można także z innymi przedmiotami, np. ze światem jako całością, podczas gdy Bóg rozumiany jest w większości koncepcji religijnych jako byt osobowy. Dziedziną zajmującą się koniecznością istnienia Absolutu-Boga jest teologia naturalna, która niekiedy uznawana jest za część metafizyki ogólnej.

Z dziejów terminu

Termin “Absolut” rozpowszechnił się szeroko w filozofii i ogólnoeuropejskiej kulturze umysłowej dopiero za sprawą Woltera. W filozofii oświecenia rozumiano pod tym terminem traktowanego w sposób deistyczny Boga – takiego Boga, który po akcie stworzenia nie ma już żadnego kontaktu z tym, co stworzone. Termin pojawia się jednak, choć stosunkowo rzadko, już wcześniej, w późnym średniowieczu – do filozofii wprowadził go przede wszystkim Mikołaj z Kuzy. Dla Kuzańczyka Bóg-Absolut, Byt absolutny, jest doskonałą zbieżnością przeciwieństw (coincidentia oppositorum), poznawalną na drodze “uczonej niewiedzy” (docta ignorantia), logiczno-filozoficznej analizy tego pojęcia.

Pojęcia o zbliżonym charakterze dostrzegać można jednak już we wcześniejszej myśli filozoficznej, w której nie występuje jeszcze samo słowo “absolut”, a jedynie jego odpowiedniki pojęciowe. W sposób pełny pojęcie Absolutu wprowadził do filozofii Plotyn, którego “prajednia”, oznaczająca byt, z którego emanują wszelkie inne, ma właśnie tego rodzaju charakterystykę pojęciową. Bardziej pierwotne koncepcje Absolutu – lub przynajmniej dające się tak interpretować – występować mogą jednak także nawet w filozofii przed Plotynem, w tym już w jońskiej filozofii przyrody. Odpowiedniki pojęciowe Absolutu filozofii zachodniej występują także w innych kulturach filozoficznych, szczególnie w filozofii indyjskiej.

Absolut w filozofii starożytnej

Osobny artykuł: Absolut: filozofia starożytna.

W filozofii starożytnej nie istniało jeszcze pojęcie Absolutu, w jej aparaturze pojęciowej, i to już u zarania myśli greckiej, znaleźć można jednak wiele pojęć o zbliżonym charakterze. W filozofii przedsokratejskiej cechy takie ma kluczowe dla niej pojęcie arche (zasada, prazasada), rozmaicie rozumiana u różnych filozofów: już u Talesa z Miletu rozumiana przez niego jako arche woda jest początkiem, rzeczywistą naturą i ujściem wszechrzeczy. W myśli Platona charakter zbliżony do Absolutu ma Najwyższa Idea Dobra, która – w odróżnieniu od Demiurga, stworzyciela świata – ma charakter nieosobowy. W filozofii Arystotelesa pojęciem takim jest Nieruchomy Poruszyciel. Starożytna filozofia chrześcijańska za pomocą zaczerpniętej z filozofii pogańskiej aparatury pojęciowej ujmowała intelektualnie chrześcijańskiego Boga, który jest bytem osobowym, sprawującym pieczę nad stworzeniem (Opatrzność), jest rozumiany jako pełnia Miłości i Dobra.

Absolut w filozofii średniowiecznej

Osobny artykuł: Absolut: filozofia średniowieczna.

U początków dojrzałej myśli średniowiecznej pojęcie Absolutu obecne jest w koncepcji ontologicznego dowodu na istnienie Boga przedstawionej przez Anzelma z Canterbury, gdzie jednak pełni ono wciąż głównie funkcję apologetyczną. Wolną od bezpośredniej apologetyki koncepcję, gdzie Bóg i Absolut odróżnia się w sposób intelektualno-pojęciowy, przedstawił św. Tomasz z Akwinu. Ich odróżnienie umożliwiła Tomaszowa teorii poznania (poznanie przez wiarę i poznanie naturalne) i jego nowa koncepcja bytu. W obrębie teorii poznania świętego Tomasza Absolut wiąże się z poznaniem naturalnym, natomiast Bóg z poznaniem przez wiarę. W obrębie jego koncepcji Bytu analiza bytów przygodnych i złożonych prowadzi do uznania bytu prostego i niezłożonego. Byt ten jest doskonały, wieczny i niezmienny – jego charakterystyka jest więc zbieżna z charakterystyką Boga chrześcijańskiego. W późniejszej filozofii średniowiecznej zmiany w rozumieniu Absolutu mają tak charakter ontologiczny (inne niż Tomaszowa koncepcje bytu, np. Duns Szkot), jak i epistemologiczny (np. u Ockhama). Pod koniec średniowiecza, na skutek pojawiania się i wzajemnego przenikania nowych koncepcji bytu i poznania, zapanował eklektyzm w rozumieniu pojęcia Absolutu. Eklektyzm ten był źródłem koncepcji coincidentia oppositorum Mikołaja z Kuzy, która była też w pewnym sensie próbą jego przełamania.

Absolut w filozofii nowożytnej

Osobny artykuł: Absolut: filozofia nowożytna.

W filozofii racjonalizmu nowożytnego pojęcie Absolutu odgrywało dość znaczną rolę, nadawano mu znaczenie centralnego spośród głównych w poszczególnych systemach filozoficznych kategorii pojęciowych (np. w odniesieniu do centralnych idei, monad). W filozofii Kartezjusza pojęcie to oznacza naczelną i bezwzględnie konieczną ideę-rację. W myśli Spinozy, o charakterze panteistycznym, jest to nieskończona, niestworzona substancja rozciągła. W myśli Leibniza to monada centralna, która ujęta jest w metaforze “zegarmistrza świata”. Mechanicyzm taki zapowiada już deizm oświeceniowy.

W epoce oświecenia, choć dopiero wtedy – właśnie za sprawą rozpowszechnionego deizmu – upowszechnił się sam termin “Absolut”, panował sceptycyzm wobec samej możliwości jego poznania. Ze względu na swoją krytykę przyczynowości w możliwość taką wątpił np. David Hume. Także dla Kanta Absolut nie jest poznawalny, stanowi jednak ideę unifikującą oraz uzasadniający moralność postulat rozumu praktycznego. Wielkiego, centralnego wręcz znaczenia pojęcie to nabrało natomiast to pojęcie w filozofii idealizmu niemieckiego: dla Fichtego i Schellinga, a zwłaszcza Hegla. Dla Hegla, co jest nowością w filozoficznej problematyce Absolutu, jest on czymś, co przechodzi rozwój.

Absolut w filozofii indyjskiej

Osobny artykuł: Absolut: filozofia indyjska.

W filozofii Indii występuje wiele mniej lub bardziej swobodnych odpowiedników zachodniego Absolutu (np. tożsamy z atmanem brahman), w tym także osobowych (np. Iśwara), które jednak są bardzo rozmaicie rozumiane przez rozmaite hinduistyczne i buddyjskie szkoły filozoficzne. U niektórych filozofów Iśwara rozumiany jest jako Absolut, brahman – przez co przypomina Boga chrześcijańskiego, u innych nie jest on nawet stwórcą świata. Wielu filozofów buddyjskich uznaje Absolut za niemożliwy do określenia inaczej, niż poprzez określenia negatywne, takie jak “niestworzony”, “niezmienny”, na podobieństwo chrześcijańskiej teologii apofatycznej (uznającej pozytywne poznanie Boga za przekraczające możliwości rozumu i języka). Wielu uznaje go za coś poznawalnego jedynie dzięki stanom mistycznym.


Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia religii

Dodaj komentarz